Kuruluş Kararı
İşletme kurmak, bir alanda yatırım yapmak demektir. Yatırımın verimi kuruluş kararı tutarlılığına bağlıdır. Küçük ve orta boyutlu işletmelerde kuruluş çabası büyük ölçekli işletmelerden daha kolaydır. Kuruluşta, girişimci tecrübesi, sezgisi, kestirimi ve girişkenliği öne sürülür. Çok ayrıntılı yapılmayan araştırmalarla, işletme kurulabilir ve başarılı olunabilir. Ancak büyük işletmelerde kuruluş çalışmaları çok ayrıntılı inceleme ve araştırma gerektirir.
Kuruluş Karar Süreci
Yatırım Düşüncesi: İşletme kurma öncesi, belli bir alanda ve çapta üretim fikri gereklidir. Pazarda talep artışı, işletme büyüme eğilimi, maliyet minimizasyonu, yeni üretime giriş, teknoloji yenilikleri gibi etkenler de, yeni yatırım fikrine giriş nedeni olabilir. Ülke ekonomik yapısı, pazar durumu, rekabet durumu, dış satım ve dış alım imkanları, teknoloji, doğal kaynak gibi etkenler ise bu fikrin biçimini etkiler. Yapılabilirlik Araştırmaları: Kesin yatırım kararı öncesi, girişimcinin düşündüğü yatırıma ilişkin ekonomik, teknolojik ve finansal sorunlar ve kuruluş yeri sorunlarının çözümü için gereken tüm bilgilerin sistemli toplanmasıdır. Yapılabilirlik araştırmalarının metin içinde toplanmasına ise yapılabilirlik projesi denir.
Yapılabilirlik projesinde, çeşitli araştırmalar yapılarak proje bütünlüğü sağlanır. Bu araştırmaları açıklayalım:
1-Ekonomik Araştırmalar: Kurulacak işletmenin ekonomik yönden verimlilik ve ussallık durumunun araştırılmasıdır. Üretilecek mal veya hizmete talep ve pazar payı belirlenir.
2-Teknik Araştırmalar: İşletmelerin seçecekleri teknolojinin belirlenme temelidir. Üretim aşamalarının tanımlanması, üretim teknolojisi seçimi, makine seçimi ve yerleşimi, bakım-onarım imkanları araştırması gibi araştırmaları kapsar.
3-Finansal Araştırmalar: İşletmenin değişmez değer yatırım maliyetleri ve döner sermaye belirleme, gelir-gider tespitleri, finansman kaynakları belirleme, işletme karlılığı tespiti ve ilgili değerlendirmeleri kapsamaktadır.
4-Yasal Araştırmalar: Sermaye gereksinimi, mali sorumluluk sınırlama, vergilendirme farklılığı, kredi imkanları, kuruluş giderleri, işletme yapısı zorunluluğu gibi etkenlerin değerlendirilmesidir.
5-Örgütsel Araştırmalar: İş analizi, iş bölümü ve uzmanlaşma, yetki ve sorumluluk dağılımı, iletişim kanalları, personel alımı ve örgüt şeması çalışmalarıdır.
Yapılabilirlik Projesi (Ön Proje): Yapılabilirlik araştırmalarına göre ön proje hazırlanır. Bu bir ön incelemedir ve yatırımın gerçekleştirilme ihtimalini belirlemeye yarar. Yatırım fikri incelenerek yeterliliği tespit edilirse, kesin proje hazırlamada ön proje verileri kullanılır. Ön proje çalışmaları genellikle yalındır. Ancak, bazen kesin projeymiş gibi çalışılır.
Değerlendirme ve Yatırıma Karar: Projenin tüm bilgilerini ayrıntılı içeren yapılabilirlik raporu, yatırım değerlendirmenin önemli göstergesidir. Bu bilgiler doğrultusunda değerlendirme sonucu, yatırıma karar verilir.
Bir yatırıma temel ön projelerin değerlendirilmesinin ana ölçütü karlılıktır. Dolayısıyla işletme kurma kararı verilirken karlılık oranları incelenir. Karlılık hesabı, işletmenin ömür boyu net geliri ve amortismanların, kuruluşun değişmez giderlerini aşması kabul edilir. Kazanılacak net gelirlerin mevcut değeri bulunarak, kuruluş giderleriyle karşılaştırılır.
Girişimci yönünden kullanılabilecek diğer değerlendirme ölçütleri ise; borç ödeme yeteneği, döviz etkisi, katma değer ölçütü, sermaye-hasıla oranı, sermaye yoğunluğu, emek verimliliği değerlendirmelerdir.
Kesin Proje: Proje kabul ardından kesin projeye çevrilir. Bu aşamada proje somutlaştırılır ve ayrıntıları belirlenir.
Kesin proje, işletme kapasitesi, büyüklüğü, hukuki yapısı, yapılacak harcamalar, alınacak donanımlar ve maliyetleri gibi bilgileri içerir. Kesin proje hazırlamanın en büyük yardımcısı ön projedir.
Yatırım: Bu aşamada, proje için gereken tüm somut çalışmalar bitirilir ve işleyişe hazırlanılır. Arsa satın alma, yapım, donanım kurma, makine ve araç-gereç satın alma ve montaj çalışmaları yapılır. Proje ve mühendislik tasarımları, görüşme ve sözleşmeler ve eğitim çalışmaları bu aşamada gerçekleşir.
Temel sorunlar, projenin planlanan sürede bitirilmesi ve maliyetlerin hesaplanan seviyede tutulmasıdır. Bu nedenle, çalışmaların zaman çizelgesi doğrultusunda yapılması, harcamaların projeye uygunluğunu izleme ve kontrol gereklidir. Gerektiğinde projede değişiklikler için değerlendirmeler yapılarak, yatırım kararının dayandırılacağı raporlar hazırlanır. Yatırım aşaması, çok büyük değişmez giderler gerektirir. Üretime Geçiş: Yatırım aşaması ardından deneme üretimine geçilir. Bu son aşamadır. Bu sırada, planlı nicelik, nitelik ve maliyetler kontrol edilir. Varsa aradaki farklar giderilmeye çalışılır. Ardından, planlı uygun çalışma yapılarak kesin üretime geçilir. Yatırım süreci burada tamamdır.
İşletmelerde Kuruluş Yer Seçimi
Yeni işletmelerin kuruluş çalışmaları sırasında sürdürülen ekonomik analiz kapsamına giren ikinci önemli konu, işletmenin üretim çalışmalarını yürüteceği kuruluş yerinin veya ürünlerin üretileceği coğrafik konumun seçimidir.
Bir işletmenin kuruluş aşamasında üzerinde en fazla durulması gereken başlıca 3 konu vardır. Bunlar;
1. En uygun işletme büyüklüğünün veya üretim kapasitesinin seçimi,
2. En uygun üretim teknolojisinin veya üretim yönetiminin seçimi,
3. En uygun işletme kuruluş yerinin seçimidir.
Bir işletme kurma faaliyeti sırasında sözü edilen bu 3 karar konusu arasında, işletmenin üretimini sürdüreceği konumun belirlenmesi birinci derecede önemlidir. Zira temel üretim kararlarından üretim yöntemini ve hatta işletme büyüklüğünü (kapasite büyüklüğünü) bir kez saptadıktan sonra, gerektiğinde belli sınırlar içinde değiştirmek olanaklıdır. Halbuki elverişsiz bir yerde kurulan bir işletmenin bir yerden diğer bir yere aktarılması büyük harcamalar gerektirebileceği gibi, böyle bir yerde kurulan işletme, işletmenin ömrü boyunca gereksiz harcama ve zararlara yol açabilir. Yanlış bir yerde kurulan işletme hem ulusal kaynakların savurganlığına, hem de ileride yüksek üretim ve ulaştırma maliyetleri ile karşılaşılmasına neden olur.
A- Kuruluş Yeri Seçiminde Aşamalar ve İlkeler
Bir işletmenin veya fabrikanın kuruluş yeri seçimi 3 aşamadan oluşan bir sorundur;
1. Fabrikanın kurulacağı bölgenin seçimi. Bu, ülkenin ortak özellikleri bulunan bir bölgesi olabilir: Ege Bölgesi, Marmara Bölgesi, Karadeniz ve Doğu Anadolu Bölgesi gibi.
2. Bölge içindeki kuruluş yöresinin (il veya ilçenin) seçimi.
3.Seçilen il veya ilçede kurulacağı konum yerinin veya arsanın seçimi.
B-Kuruluş Yeri Seçimini Etkileyen Faktörler
Kuruluş yeri seçimini etkileyen faktörler veya öğeler iki grupta incelenir. Birincisi, kuruluş bölgesi seçimini etkileyen faktörler; ikincisi de, kuruluş yöresini ve konumu etkileyen faktörler.
1-Bölge Seçimini Etkileyen Faktörler
Bölge analizinde göz önüne alınacak faktörler şöyle sıralanabilir (1):
a. Talep ve dağıtım olanakları açısından pazar elverişliliği,
b. Hammadde ve yardımcı madde kaynaklarının şimdiki ve gelecekteki durumu,
c. Yan sanayi kuruluşları,
d. Çeşit, yoğunluk ve maliyetler açısından ulaşım olanakları. e. Enerji ve yakıt kaynaklarının yoğunluk ve maliyetleri açısından ulaşım olanakları, f. Miktar, kalite ve ücret açısından işgücü kaynaklan, g. Fabrikanın faaliyetlerini ve personelin yaşantısını etkileyebilecek iklim koşulları, h. Su ve atıkları giderme tesisleri.
Devletin yasalarla belirlediği kısıtlayıcı veya teşvik edici faktörler:
a. Pazar Faktörü
Üretim biriminin veya işletmenin kuruluş yerini etkileyen faktörlerin başında gelir. Zira her üretim faaliyeti, bir pazardaki gereksinimi karşılamak için yapılır. Özellikle ulaştırma sisteminin yetersiz ve taşıma ücretlerinin yüksek olması durumunda, işletme kuruluş yerinin pazarlara yakın olması gerekir. Üretilecek ürünün türüne göre, işletmenin tüketicilerin yoğun bir biçimde toplandığı bir bölgede kurulması uygun olacaktır.
Çabuk bozulur mallar üretip satan işletmeler, hizmet işletmeleri, perakende ve toptan ticaret işletmeleri, genellikle, tüketim pazarlarına yakın veya tüketim pazarlarının içinde kurulurlar.
Üretilen ürün büyük bir kitle durumunda ise veya ürünün taşınması, gösterilmesi gereken dikkat ve ulaştırma giderleri bakımından önemli bir ağırlık taşıyorsa, pazara yakınlık, taşıma maliyeti giderlerini azaltacaktır.
b. Hammadde ve Yardımcı Madde Faktörü
Kuruluş yeri seçimini etkileyen önemli faktörlerden birisi de, hammadde ve yardımcı maddeye yakınlık ve bunların tedarik olanağıdır. Hammadde, fiziki ve kimyasal nitelikler yönünden uygun olmalı, sürekli olarak tedarik edilebilmeli, fiyatı elverişli olmalı ve iyi bir ulaştırma sisteminin yakınında bulunmalıdır.
Maden işletmeleri, ağır sanayi işletmeleri, döküntüleri veya yan ürünleri işleyen işletmeler, termik santraller, sebze, meyve ve balık konserve fabrikaları, genellikle, hammadde faktörüne yönelirler. Hammaddenin fiyatı düşük fakat ürününki yüksek olursa veya hammaddenin mamul duruma gelmesinde büyük hacim ve ağırlık kaybı olursa, işletmenin hammadde yakınına kurulması uygun olur. Eğer hammadde mamul durumuna geldiğinde ağırlığından hiç yitirmiyorsa ve öteki faktörlerin etkileri önemsiz ise işletme hammaddeye yakın veya pazara yakın veya ikisi arasında bir yerde kurulabilir. Öte yandan hammaddesi her yerde bulunan ürünlerin tüketim alanı içerisinde üretilmesi uygun olur.
c. Taşıma Faktörü
Ulaştırma giderleri, ulaştırma olanak ve araçları kuruluş yerleri faktörleri arasında en genel olan faktördür. Bununla birlikte, bu faktörü yalnız başına göz önüne almak zorunda olan işletmeler de vardır.
Ulaştırma olanaklarının elverişli olması nedeniyle, deniz ve nehir kıyılarına, demiryolu kavşaklarına ve karayollarının yakınlarına kurulmuş pek çok işletme vardır. Örneğin, rafineriler ve petrol dağıtım merkezleri, genellikle, liman bölgelerinde kurulur.
Son yıllarda ulaştırma maliyetlerinde görülen büyük artışlar hammadde ve yardımcı maddeleri büyük ölçüde doğadan temin eden işletmelerin, uygun ulaştırma sistemine sahip ve uygun ulaştırma düzeni bulunan bölgelerde kurulmasını zorlamaktadır. Diğer faktörler aynı olduğunda, toplam taşıma giderlerinin en düşük olduğu yer, ekonomik açıdan en uygun kuruluş yeridir. Büyük ölçüde tüketici pazarına yönelik işletmeler, tüketicinin yoğun olduğu bölgelerde, il içi veya yakın çevrelerinde kurulmalıdır.
d. İşgücü (insan gücü) Faktörü
Kuruluş yeri seçilirken işgücünün nitelik ve nicelik yönünden yeterli olup olmadığına da dikkat edilmelidir. Büyük ölçüde işgücü yoğun üretim yöntemi uygulayan işletmeler, işgücünün kolayca temin edilebileceği bölge veya yerlerde kurulmalıdır. Belirli bir konuda uzmanlaşmış veya kalifiye işgücüne gereksinimi olan işletmeler, bu nitelikteki işgücünün var olduğu yakın yerlerde kurulmalıdır. Oyuncak, porselen, müzik aletleri, cam eşya ve halı dokuma endüstrilerinin uzmanlaşmış işgücüne gereksinimleri vardır. Bu nedenle, uzmanlaşmış işgücünün bulunduğu yerlere yönelirler.
e. Enerji ve Yakıt Faktörü
Su, kömür ve elektrik enerjisi kaynaklarının bulunduğu yerler de kuruluş yerinin seçimini etkileyen önemli faktörler arasındadır. Çimento, şeker, kâğıt hamuru üreten ve bıçkı işletmeleri gibi enerji gereksinimi fazla olan işletmeler ucuz su ve elektrik enerjisi elde edilebilen akarsu dolaylarında kurulurlar. Kömür enerjisinin çok kullanıldığı işletmelerin kömür madenleri yakınında kurulduğuna rastlanır.
f. Teşvik Edici Faktörler
Geri kalmış bölgeler, alt yapı tesisleri yönünden fakir oldukları gibi, yer açısından da tüketim merkezlerine uzaktırlar. Buralara endüstriyel tesis kurulabilmesi için yol, enerji, su, personelin sağlık, kültürel ve diğer gereksinimlerinin karşılanması için ayrıca yatırımlar yapılması gerekir. Gelişmiş bölgelerde kurulan endüstriye göre, bölgenin geri kalmışlığı nedeniyle, projenin kuruluş ve işletme dönemi boyunca yüklenecek külfetleri hafifletici önlemler devlet tarafından alınmadığı sürece, geri kalmış bölgelerde endüstri kurulması ve geri kalmışlıktan kurtulma olanağı yoktur.
Önlemler iki ana grupta düşünülür: Birincisi, enerji ve ulaştırma tesisleri gibi alt yapı tesislerin Devlet tarafından yapılması; ikincisi de, vergi bağışıklığı (muafiyeti) veya indirimi ile kredi kolaylığı gibi finansal önlemlerdir.
Bölge seçimi analizlerinde uygulanan ölçütlerin çoğunluğu makro ekonomik niteliktedir. 1960 yılında yapılan bir çalışma da bu ölçütler 10 ana gruba ayrılmış, her grup içindeki alt ölçüt grupları belirlenmiş ve her alt ölçüt grubu da bileşen ölçütlerine ayrılmıştır. Söz konusu 10 ana ölçüt grubu şunlardır:
1. Pazarlar (9 -63) 2. İşgücü (18 - 128) 3. Malzeme ve Hizmetler (4 - 31) 4. Ulaştırma (12 - 82) 5. Hükümet ve Yasalar (8-54) 6. Finansman Olanakları ( 5 -40) 7.Su ve Artıkların Yok Edilmesi ( 1 0 -72) 8. Enerji ve Yakıt ( 5 -38) 9.Toplumsal Özellikler (26 - 181) 10.Konum veya Arazi Özellikleri (12 - 64)
Parantez içindeki sayıların ilki, ana faktör grubu içindeki alt faktör grubu sayısını; ikincisi ise her alt faktör grubu içindeki tali veya ikinci dereceden grup sayısını göstermektedir. Bu liste de toplam 753 faktör bulunmakta, bununla beraber genel olarak kuruluş yeri seçimini etkileyen tüm faktörleri içerdiği söylenemez.
2-Yöre (aday kuruluş yerleri) ve Konum Seçimini Etkileyen Faktörler
İşletmenin kurulacağı bölgenin belirlenmesinden sonra, bu bölge içinde fabrikaların kurulabileceği il ve ilçe gibi muhtemel kuruluş yöreleri veya aday kuruluş yerleri belli ölçütlere göre saptanır. Daha sonra bu aday yöreler arasından, kuruluş yeri saptama yöntemleri aracılığı ile, toplam maliyetleri minimum kılan belli bir yöre en iyi veya optimum kuruluş yöresi ve yeri olarak saptanır.
Kuruluş yöreleri veya aday kuruluş yerleri ve konum (arsa) seçimindeki faktörler çeşitlilik ve aralarındaki ilişkiler açısından bölge seçimindekilere oranla çok daha karmaşıktır. Özellikle faktörlerin çoğunun kalitatif nitelikte olması seçim işini daha da güçleştirir.
Yöre ve konum seçimindeki kriterler daha çok teknik düzeydedir. Bölge seçimindeki faktörlerle aynı adı taşıyanlar da mikro düzeyde bulunurlar. Bu faktörlerin başlıcaları şöyle sıralanabilir:
1. Ulaşım 2. işgücü tedariki, şimdiki nüfus ve gelişme trendi 3.Gelişme yapı ve davranışları 4. Toplumsal yapı ve davranışlar 5. Enerji ve su kaynakları 6.Tedarik kaynaklarına yakınlık 7.Ulaşım tesisleri ve maliyetleri 8.Yaşam koşulları 9.Arazi, inşaat, giyim, gıda ve diğer konulardaki fiyat düzeyleri 10.Mevcut fabrikaların yerleri ve sosyal tesisler 11. Belediye hizmetleri 12.Atıkları giderme kolaylıkları 13.Arazinin topoğrafik yapısı 14. İşçi - işveren ilişkileri 15.Ücret düzeyleri 16.Nüfus yapısı; çalışır oranı, eğitim ve meslek durumları 17.Kamu tesisleri; yol, hava alanı, yolcu terminalleri 18.Teknik personel ve yönetici olanakları 19. Eğitim ve araştırma kuruluşları 20.İklim 21. Vergiler
İşletmelerin Kuruluş Aşamaları (Sonuç)
1. Birinci aşamada, bir yatırım projesi veya işletme kurma düşüncesi doğar. Bu fikir herhangi bir girişimcinin zihninde (yeni bir proje) mevcut bir işletmede (bir tevsi yatırım veya ek bir üretim ünitesi) veya devlet örgütünde (DPT gibi) doğabilir. Herkes aklında bazı projeler düşünür. Bir ev yaptırmak, bir tekstil fabrikası kurmak, bir geziye çıkmak düşünceleri bir proje fikridir. Burada bizi ilgilendiren endüstriyel işletmeleri kurma fikridir.
2. Bir işletme kurmada ikinci aşama, farklı yatırım alanlarının araştırılması sonucu en uygun yatırım türünün veya işletme tipinin seçimi aşamasıdır. Bu aşamada, ne türde bir üretim biriminin kurulacağına veya yatırımın hangi ürünün (ürünlerin) üretimi için yapılacağına karar verilir.
3. Bir işletme kurmada üçüncü aşama ise, ikinci aşamaya göre seçimi yapılan yatırımın projesinin hazırlanması veya yapılabilirlik (fizibilite) etüdü'nün hazırlanmasıdır. Yapılabilirlik veya fizibilite etüdleri, kesin proje hazırlamaya girmeden önce yapılan ekonomik, teknik ve finansal etüdlerdir.
4. Dördüncü aşama, projenin değerlendirilmesini ve yatırım kararının alınmasını kapsar. Üçüncü aşamada ekonomik, teknik ve finansal etüdler tamamlandığı zaman, bir işletmenin kurulmasına karar vermek için yeterli bilgiler sağlanmış demektir. Ancak bu aşamada, etüdlerin ayrı ayrı sonuçlarına bakılarak, özellikle sadece "işletme aşamasında şu kadar kâr ediyor" şeklinde düşünerek, işletmenin kurulma kararı verilmez. Yapılabilirlik etüdü sonucu elde edilen bilgiler "değerlendirme (project evaluation)" denilen işleme tabi tutulur ve değerlendirme sonucu işletmenin kurulmasına kesin karar verilir. Girişimci yatırım projesini "kârlılık ve diğer ölçütlere" göre değerlendirir.
5. Beşinci aşama, kesin proje hazırlıkları aşamasıdır. Kurulacak işletmenin hukuki biçimi, inşa edilecek yapıların kesin ayrıntılı teknik hesapları, alınacak makinaların kesin kapasiteleri ve maliyetler vb. bilinmek durumundadır.
6. Altınca aşama, kesin projenin uygulanması dönemidir. Bu dönemde yatırım, fiziksel olarak gerçekleşmekte, bir yandan kesin siparişler verilirken öte yandan fiziksel yatırımlar başlamaktadır.
7. Son aşama ise, deneme üretimine kadar olan bütün çalışmaları içerir. Deneme üretiminin bitişi ile birlikte yatırım dönemi tamamlanır ve üretim faaliyetleri başlar.